قاسم بن یوسف تجیبیتُجیبی، قاسم بن یوسف، محدث و راوی اخبار و سیاح مغربی قرن هفتم و هشتم بود. ۱ - معرفی تجیبیتُجیبی، قاسم بن یوسف، محدث و راوی اخبار و سیاح مغربی قرن هفتم و هشتم بود. وی ملقب به علم الدین و مشهور به سَبْتی بوده است. نام او در برخی منابع ابوالقاسم آمده و نسبتهای قیسی و بَلَنْسی نیز برای او ذکر شده است. [۱]
محمدبن احمد ذهبی، معجم شیوخ الذهبی، ج۱، ص۶۸۸، چاپ روحیة عبدالرحمان سیوفی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲]
محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۱، ص۲۶۴ـ۲۶۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
تجیبی در حدود ۶۷۰ در سَبْتَه، شهری در شمال غربی افریقا در مراکش کنونی، به دنیا آمد و در همان‌جا نزد نحویان بزرگی چون مالک بن مرحل (متوفی ۶۹۹)، ابن الشاط سبتی (متوفی ۷۲۳) و ابن ابی الربیع (متوفی ۶۸۸) به تحصیل پرداخت. [۳]
محمدبن احمد ذهبی، معجم شیوخ الذهبی، ج۱، ص۶۸۸، چاپ روحیة عبدالرحمان سیوفی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۴، ص۱۷۳، چاپ محمد عدنان بَخیت و مصطفی حَیاری، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
در ۶۹۶ از سبته خارج شد و به مشرق و شمال شرقی افریقا سفر کرد و در همان سال در دارالنبهیة اسکندریه از تاج الدین علی بن احمد حسنی غرافی حدیث شنید. [۵]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۹۳، چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
[۶]
ابن سوده، دلیل مورّخ المغرب الاقصی، ج۱، ص۲۳۲، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
پس از چندی به حج رفت و در راه حج از تقی الدین ابوالفتح ابن دَقیق العید (متوفی ۷۰۲) حدیث استماع کرد [۷]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۱۶، چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
و در مکه از افرادی چون یوسف بن احمد غسولی (متوفی ۷۰۰)، ابوالفضل احمدبن هبة اللّه بن عساکر (متوفی ۶۹۹)، ابوحفص بن قواس (متوفی ۶۹۸) و شرف الدین بن خلف دمیاطی (متوفی ۷۰۵) حدیث شنید. [۸]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۷۳،چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
[۹]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۸۵،چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
[۱۰]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۲۹۰،چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
[۱۱]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۴۲۰،چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
[۱۲]
محمدبن احمد ذهبی، معجم شیوخ الذهبی، ج۱، ص۶۸۸، چاپ روحیة عبدالرحمان سیوفی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۳]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۴، ص۱۷۳، چاپ محمد عدنان بَخیت و مصطفی حَیاری، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۴]
ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۳، ص۲۴۰، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
تجیبی در قاهره نیز نزد ابن نحاس (متوفی ۶۹۸) حدیث و ادب آموخت [۱۵]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۸۳ ـ۸۴، چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
و برای شنیدن حدیث نزد ذهبی رفت، ولی ذهبی از او حدیث شنید.
وی تجیبی را در شمار مشایخ خود آورده و او را فردی دیندار و در تحصیل جدّی معرفی کرده است. [۱۶]
محمدبن احمد ذهبی، معجم شیوخ الذهبی، ج۱، ص۶۸۷ـ ۶۸۸، چاپ روحیة عبدالرحمان سیوفی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱.۱ - وفات تجیبیبه گفته ذهبی، تجیبی در ۷۱۸ در باغی که در سبته داشته، مقیم بوده و در حدود ۷۳۵ در همان شهر درگذشته است. [۱۷]
محمدبن احمد ذهبی، معجم شیوخ الذهبی، ج۱، ص۶۸۸، چاپ روحیة عبدالرحمان سیوفی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱.۲ - نام برخی از شاگردان تجیبیابن خطیب [۱۸]
ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۳، ص۱۸۵، چاپ محمدعبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۱۹]
ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۳، ص۱۹۹، چاپ محمدعبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۲۰]
ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۴، ص۳۸۸، چاپ محمدعبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
نام برخی از شاگردان تجیبی را آورده و به برخی از کسانی که از او حدیث شنیده بوده اند، اشاره کرده است که از آن جمله اند: محمدبن احمدبن خمیس انصاری، محمدبن قاسم انصاری و یوسف بن موسی بن سلیمان جذامی منتشافری.
۱.۳ - آثار تجیبیمهمترین اثر تجیبی، مستفاد الرحلة و الاغتراب نام دارد. این کتاب، برخلاف دیگر سفرنامه ها، تنها توصیف شهرها نیست، بلکه بیش‌تر به کتب رجال می‌ماند، زیرا هدف تجیبی از سفر به مشرق و زیارت خانه خدا، دیدن و توصیف شهرها نبوده، بلکه می‌خواسته با مشایخ و مشاهیر آن شهرها ملاقات کند، از آنان علم بیاموزد و آنان را به نسلهای آینده معرفی کند. او در این سفرها با مشایخ بزرگی چون ابن دقیق العید و شرف الدین دمیاطی و ذهبی مصاحبت کرده و از آنان اجازه روایت گرفته و به برخی هم اجازه روایت داده است. [۲۱]
قاسم بن یوسف تجیبی، ج۱، ص۱۶، مستفادالرحلة والاغتراب، چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
[۲۲]
قاسم بن یوسف تجیبی، ج۱، ص۷۳، مستفادالرحلة والاغتراب، چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
[۲۳]
محمدبن احمد ذهبی، معجم شیوخ الذهبی، ج۱، ص۶۸۸، چاپ روحیة عبدالرحمان سیوفی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
تجیبی در سفرنامه خود ــ که به گفته سخاوی [۲۴]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّالتّاریخ، ج۱، ص۳۳۷، چاپ فرانتز روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
و ابن حجر [۲۵]
ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۳، ص۲۴۰، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
سه جلد بزرگ بوده است و بخشی از آن به کوشش عبدالحفیظ منصور در ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵ در لیبی و تونس چاپ شده است ــ ضمن ذکر شهرهایی که به آن‌ها سفر کرده، به استادان و مشایخی که در هر شهر از آن‌ها حدیث یا علمی آموخته و همچنین به مقبره برخی عالمان در شهرهای مختلف اشاره کرده و در وصف مکه مکرمه بتفصیل به احادیث و اخبار مربوط به اماکن و جایگاههای مقدّس آن پرداخته است. [۲۶]
قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، ج۱، ص۲۳۰ـ ۴۶۸، چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵).
کتاب دیگر تجیبی برنامج نام دارد که در ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱ در لیبی و تونس با تحقیق آنا راموس و به کوشش عبدالحفیظ منصور چاپ شده است. [۲۷]
ابن سوده، دلیل مورّخ المغرب الاقصی، ج۱، ص۲۰۹، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۲۸]
محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۱، ص۲۶۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
برنامج نام کتابهایی است که در آن‌ها نام استادان مؤلف و کتابهایی که از آغاز خوانده، فهرستوار ذکر می‌شود. فی یرو نویسنده مقالة «تجیبی» در د. اسلام به اشتباه کتاب الترغیب فی الجهاد نوشته ابوعبداللّه محمدبن عبدالرحمان تجیبی، محدّث قرن ششم و هفتم، را [۲۹]
احمدبن محمد مقّری، نفح الطّیب، ج۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
به علم الدین تجیبی نسبت داده است.
۲ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۲) ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، چاپ محمدعبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷. (۳) ابن سوده، دلیل مورّخ المغرب الاقصی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۴) قاسم بن یوسف تجیبی، مستفادالرحلة والاغتراب، چاپ عبدالحفیظ منصور، لیبی ـ تونس (۱۳۹۵/۱۹۷۵). (۵) محمدبن احمد ذهبی، معجم شیوخ الذهبی، چاپ روحیة عبدالرحمان سیوفی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۶) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّالتّاریخ، چاپ فرانتز روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳. (۷) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، چاپ محمد عدنان بَخیت و مصطفی حَیاری، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۸) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۹) احمدبن محمد مقّری، نفح الطّیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تجیبی»، شماره۳۳۱۲. |